Carmen Núñez Lahuerta y la cara más antigua de Europa occidental

Joan den martxoaren 12an, Nature aldizkari entzutetsuak argitaratu zuen Rosa Huguet doktore eta Tarragonako Institut Catalá de Paleoecología Humana i Evolució Social-eko (IPHES-CERCA) ikertzaileak gidatutako lan bat, diziplina ugaritatik aztertzen duena Mendebaldeko Europako giza aurpegirik zaharrena, 1,1 eta 1,4 milioi urte artekoa, 2022an aurkitua Atapuerca mendilerroan (Burgos) kokatutako Sima del Elefante aztarnategiaren TE7 mailan.  

Azterlan sakon baten ondoren, aurpegi zatia, ATE7-1 sigladuna, esleitu zaio Homo affinis erectus espezieari, Homo antecessor espeziea baino zaharragoa.    Azken hori da Iberiar Penintsulan identifikatu den giza espezie bakarra, Gran Dolina aztarnategian aurkitua, Atapuercan bertan, Sima del Elefantetik dozenaka metrora, 860.000 urte ingurukoa. Homo antecessor-aren aurpegiak itxura hauskorra eta hazpegi modernoagoak ditu. Aldiz, Sima del Elefanten aurkitutako hondakinak, Pink izenez bataiatuak, hazpegi primitiboagoak dituen aurpegi bati dagozkio, Homo erectus-a gogorarazten duena, sudurraren formagatik bereziki, zapalagoa eta gutxi garatutakoa.   

Dena dela, erregistro fosila aurpegiaren zati bat denez, ezin izan zaio guztiz esleitu Homo erectus espezieari, eta hortik dator affinis terminoa, esan nahi duena ATE7-1 hominidoa dela H. erectus-aren antzekoa, baina ezin dela erabat baztertu Pink-en aztarnak beste espezie batenak izatea. Agian, etorkizunean hominido honen material gehiago agertuko da eta espezie bati esleitu ahal izango zaio guztiz, baina hau oso kontu arrunta da paleontologian. Nolanahi ere, desberdintasun horiek aukera ematen digute baieztatzeko Pink iritsi zela penintsulara H. antecessor baino askoz lehenago, eta bi giza espezie desberdin bizi izan zirela penintsulan Behe Pleistozenoa deritzogun Lurraren historiaren aldian.   

Aurpegiaren hondakinez gain, gizakiaren presentziaren beste ebidentzia batzuk aurkitu dira aztarnategiaren TE7 mailan; hala nola tresna litikoak eta ebakiduren markak dituzten animalia handien hondakinak. Gainera, aurkikuntza hau gehitu behar zaio giza masailezur baten beste aurkikuntza bati, Homo sp.-ri esleitua, bi maila gorago berreskuratua, TE9n.    

IPHES-CERCA erakundeak gidatutako lanean, azterketa paleoantropologikoaz gain, kontuan hartu dira ere beste analisi eta azterketa batzuk; hala nola giza hondakina kontserbatzeko prozesua, leizearen geologia, edo azterlan paleontologikoa eta paleobotanikoa. Lanean parte hartu dute hainbat erakunde eta diziplinatako ikertzaileek, ni neu partaide nauen ornodun txikien azterketaz arduratzen den talde bat barne. Nire kasuan, mailan agertu diren hegazti hondarrak aztertzeaz arduratu naiz, talde ugarienetako bat TE7 mailaren asoziazio fosilean, nahiz eta Atapuercako nire lana duela urte batzuk hasi zen. 

2011n hasi nintzen lanean Atapuerca mendilerroko aztarnategietan, artean Geologiako lizentziaturako 4. maila egiten ari nintzela, Zaragozako Unibertsitatean. Ordurako, Atapuercako aztarnategiak ezagunak ziren mundu osoan, batez ere Trinchera del Ferrocarril (Sima del Elefante, Galería y Gran Dolina) eta Sima de los Huesos-en kokatutako aztarnategiak.  

Gloria Cuenca Bescós doktorearen eskutik sartu nintzen taldean, gero 2014an hasi nuen doktorego tesia zuzenduko zuena. Une horretatik aurrera, Atapuercako landa kanpainetan parte hartzen hasi nintzen, bai eta aztarnategiei buruzko nire ikerketa egiten ere. 2019an, doktorego tesia amaitu nuen, Zaragozako Unibertsitatean, eta orduz geroztik lanean aritu naiz, hurrenez hurren, Lisboako Universidade NOVAn, Tarragonako IPHES-CERCAn eta, gaur egun, UPV/EHUko Geologia Sailean. Ikergunez ikergune ibili naizen arren, ez diot utzi Atapuercako aztarnategien inguruan ikertzeari, ez eta haien landa kanpainetan parte hartzeari ere.  

Landa kanpainetan dudan zeregin nagusia da indusketa lanean ateratzen den sedimentua garbitzea. Prozesatze lan horren helburua da ornodun txikien hondakinak berreskuratzea: karraskariak, kiropteroak, satitsuak, anfibioak, narrastiak edo hegaztiak (azken horiek dira nire aztergaia). Lan horretarako, azpiegitura handia behar dugu, egunean tona bat sedimentu baino gehiago garbitzen baitugu. Hala, sedimentu zakuak garraiatzen ditugu aztarnategietatik garbiketa estaziora, non aztarnategi bakoitzaren koadrikulen erreplikak ditugun. Horri esker, ez ditugu laginak nahasten, eta aztarnategien, mailen, koadroen eta sakoneraren arabera banatzen ditugu. Horrela, zehaztasun handiz kontrolatzen dugu leizearen eremu bakoitzean agertzen den fauna, 10 cm-ko sakonera tarte bakoitzeko.  

Laginak uretan sartzen ditugu, hondakin fosilei itsatsitako buztinak errazago sakabanatzeko; ondoren, beheranzko sare zuloak dituen bahe dorre batetik pasarazten dugu sedimentua. Lan hori amaitzean, kontzentratuak deritzoguna lortzen dugu. Kontzentratuak eratzen dituzte kanpoko edo leizearen hormetako harriek eta harri-koskorrek, eta ornodunen hondakin fosilek (hezurrak eta arrautza oskolak). Kontzentratuak ondo lehortu ondoren, bereizi egiten ditugu ornodun txikien taldeetako hondakinak eta ornodun handiagoen hezur zatiak; poltsetan gordetzen ditugu, etiketarekin, eta lankideei ematen dizkiegu. 

Lan zorrotz eta delikatu horren arrazoia da ornodun txikiek duten potentzial handia aztarnategi mailen datazio erlatiboa egiteko eta aztarnategiak sortu ziren uneko paisaia berregiteko. Landa kanpaina amaitzean, gure ikerketa lanak jarraitzen du: ornodun txikien taldeko kideok bi zeregin horiek ditugu. Dagoeneko ezagutzen ditugu aztarnategi hauetan agertu diren ornodun txikien espezie gehienen gustuko habitatak, bai gaur egun existitzen diren leinuetakoak direlako, bai, kasu batzuetan, espezie berberak gaur egungo ekosistemetan agertzen direlako, eta aukera ematen digu horrek informazioa estrapolatzeko espezieen arteko proportzioen arabera.  

Gainera, animalia talde honek abantaila handi bat du espezie handienen aldean, oso ugariak direlako asoziazio fosiletan. Gehienetan, maila estratigrafikoetako metaketak zerikusia du hegazti harraparien harrapakin izatearekin. Harrapariek joera dute egagropilak (hegaztiek digeritu ezin dituzten hondakinez osatutako bolak) beti leku berean kanporatzeko, eta hezur txikien pilaketa handiak sortzen ditu horrek.   

Bestetik, ornodun txikien espezie batzuek, karraskariek bereziki, “fosil gida” gisa oso baliagarri egiten dituzten ezaugarriak dituzte. Karraskariak oso azkar ugaltzen dira, eta eboluzio tasa altu bat eragiten du horrek; ondorioz, paleontologook aldaketa anatomikoak azter ditzakegu. Urte asko eman ondoren mailak eta aztarnategiak aztertzen eta alderatzen, eta beste datazio absolutu mota batzuei esker, oso ondo dakigu zer espezie zer unetan agertuko den. Beraz, karraskari asoziazio bat identifikatzen badugu espezie jakin batzuekin, ikertzen ari garen mailaren adina zehatz dezakegu, gutxi gorabehera. 

Gure landa lanean, ornodun txiki horien milaka hondakin berreskuratu genituen, garbiketa eta bereizketa prozesuaren bidez. Guztira, 2,15 tona sedimentu garbitu genituen, giza hondakinak aurkitu ziren maila estratigrafikokoak. Lopez-García doktoreak gidatutako karraskarien azterketari esker, 1.1 eta 1.4 milioi urte arteko adina eman diogu TE7 mailari; besteak beste Allophaiomys lavocati, Arvicola jacobea edo Castillomys rivas taxoiak identifikatuta. Karraskari horien azterketak, anfibioen eta narrastien (Blain doktorea buru), saguzarren (Galan doktorea buru, UPV/EHUko ikertzailea ere izan zena) eta hegaztien (nire ardurapean) azterketarekin batera, aukera eman digu jakiteko nolakoa zen Pink bizi izan zen paisaia duela milioi bat urte baino gehiago. Paisaia heze samarra zen, eta baso irekiak eta ur ibilguak zituen. Hau da, giza populazio horrentzat baliabide ugari zituen ingurune bat zen. Gainera, interpretazio hori berresten dute maila berean lortutako datu paleobotanikoek. 

TE7 mailako (1.1 eta 1.4 milioi urte artean datatua, Pinken hondakinak aurkitu ziren maila) eta TE9 mailako (1.2 milioi urtekoa, matrailezurra agertu zen bertan) faunen arteko azterketa konparatuak desberdintasun batzuk azaleratu ditu, baina baita antzekotasun batzuk ere. Oro har, bi mailetan espezie berberak agertu dira, eta horrek adieraziko luke antzeko kronologia bat (bat datorrena eskura genituen datuekin) eta antzeko giro bat. Hala ere, espezie horiek proportzio desberdinetan agertu dira, eta bi garai horietan paisaia nolakoa zen zehaztu ahal izan dugu horri esker: badakigu TE7 eta TE9 mailen artean murriztu egiten direla baso eremuak eta areagotu, aldiz, eremu lehorrak, baina beti klima epel baten barruan.  

Lehen esan dudan bezala, hegaztiak —nire aztergaia— TE7 mailako multzo handienetako bat dira, eta ehunka hondakin berreskuratu dira, sedimentu garbiketari eta zuzeneko indusketari esker. Gehienak, Corvus pliocaenus espeziekoak. Desagertutako bele espezie bat da, Corvus corax egungo belea baino pitin bat txikiagoa, baina hankak zertxobait luzeagoak zituena. Gaur egun, bi espezieen desberdintasun anatomiko horiek aztertzen ari gara, egokitzapena zer-dela eta gertatu den argitzeko.  

Sima del Elefanteko TE7 mailan aurkitu ditugu ere Passeriformes hegazti txikiak —eskuarki hegazti kantariak deituak—, ahateak, galeperrak, usoak, iraungitako eper espezie bat eta hegazti harrapariak. Hegazti harrapari horien artean, nabarmentzekoa da Halieetus albicilla, edo itsas arrano buztangorria.  Tamaina handiko hegazti harrapari espezie hori ohikoa da gaur egun Europa iparraldean dauden beste eremu batzuetan, nahiz eta Pleistozenoan nahiko arrunta zen kontinente osoan.  

Aurkikuntza hori mugarri izan da ulertzeko giza eboluzioa Europan. Oraindik galdera asko erantzuteke dauden arren, Pink-en aurkikuntzak eta haren paleontologia eta ingurumen testuinguruak leiho bat irekitzen digute iraganera, lagungarri gerta dakigukeena giza eboluzioa hobeto ulertzeko eta etorkizuneko ikerketetan aukera berriak zabaltzeko. Atapuercak gure iragana ezagutzeko bitarteko oso garrantzitsu izaten jarraitzen du, eta espero izatekoa da ikertaldeen elkarlanak balioko duela misterio gehiago argitzeko, gure arbasoei eta bizi izan ziren paisaiei buruz.